Konrad Tadajczyk, Krzysztof Jagusiak

Wybrane owady w medycynie antycznej oraz w prawie rzymskim i bizantyńskim

 

2025-03-20

W starożytnej greckiej i rzymskiej medycynie (a także później w średniowiecznym lecznictwie bizantyńskim) stosowano powszechnie środki lecznicze pochodzenia mineralnego, roślinnego i zwierzęcego. Do ostatniej grupy należały również trzy gatunki owadów znanych w języku łacińskim jako cantharis, bubrestis i pituokampe. Wszystkie one miały przybliżone właściwości i w związku z tym w zachowanych traktatach medycznych były zestawiane razem. Jednak z powodu specyficznych cech i silnego wpływu na organizm człowieka, zastosowane w nieodpowiedni sposób mogły być groźne dla zdrowia i życia.

W artykule omówiono opinie lekarzy grecko-rzymskich i bizantyńskich działających w okresie od V w. p.n.e. do VII w. n.e. (od autorów Hippokratejskich przez twórców najważniejszych zachowanych pism medycznych antyku i wczesnego średniowiecza: Dioskoridesa, Galena, Orybazjusza, Aecjusza z Amidy po Pawła z Eginy) na temat zastosowania w medycynie trzech gatunków owadów. Źródła przekazują informacje o ich użyciu głównie w leczeniu chorób ginekologicznych, dermatologicznych, a także, między innymi, w dolegliwościach układu moczowego i neurologicznych.

Ponadto, w artykule przedstawione zostały, określone przez autorów analizowanych dzieł, objawy toksycznego działania tych insektów (objawy mogły być różne w zależności od gatunku, chociaż do pewnego stopnia były do siebie zbliżone, m.in. krwiomocz, zaburzenia świadomości, omdlenia, bóle jelit) i zachowane w źródłach sposoby leczenia zatruć spowodowanych ich zastosowaniem. Do tych ostatnich zaliczały się przede wszystkim lewatywy i stosowanie środków wymiotnych, ale też spożywanie odpowiednich produktów spożywczych.

Uzupełnieniem stanowiska starożytnej medycyny będą zapisy odnotowane w zbiorach prawa rzymskiego. Prawnicy rzymscy zauważyli, że nieumiejętne stosowanie lekarstw powodowało powstanie szkód w organizmie człowieka i wpływało na jego zdrowie i życie, dlatego objęli sankcją karną niewłaściwe zastosowanie środków pochodzenia zwierzęcego (w tym omawianych gatunków owadów) w leczeniu. Te rozwiązania prawne powtórzyli prawnicy okresu bizantyńskiego.

Słowa kluczowe: Pryszczel lekarski, Bogatek wspaniały, Korowódka śródziemnomorska, historia medycyny, historia farmacji.

© Farm Pol, 2024, 80(10): 681–685

Selected insects in ancient medicine and in the Roman and Byzantine law

In ancient Greek and Roman medicine (and later in medieval Byzantine medicine), remedies of mineral, plant, and animal origin were commonly used. The latter group also included three species of insects known in Latin as Lytta vesicatoria, Buprestis splendens and Thaumetopoea pityocampa. All of these had proximate properties and were therefore juxtaposed together in extant medical treatises. However, because of their peculiar characteristics and strong effects on the human body, when used inappropriately, they could prove dangerous.

This article will discuss the opinions of Graeco-Roman and Byzantine physicians active between the fifth century BC and the seventh century AD (from the Hippocratic authors through the authors of the most important surviving medical writings of antiquity and the early Middle Ages: Dioscorides, Galen, Orybasius, Aetius of Amida to Paul of Aegina) on the use of the three insect species of interest in medicine. The sources provide, among others, information on their use mainly in the treatment of gynecological and dermatological diseases, as well as urinary and neurological ailments.

In addition, the article presents the symptoms of the toxic effects of these insects, as identified by the authors of the works analyzed (they may have varied from species to species, although they were similar to some extent, including hematuria, disturbance of consciousness, fainting, and intestinal pains) and the methods of treating possible poisoning preserved in the sources. The latter mainly included enemas and the use of vomiting agents, but also the consumption of appropriate foods.

Complementing the position of ancient medicine will be the records from the collections of Roman law. Roman jurists noted that the improper use of medicines caused damage to human health and life. They made the misuse of animal remedies (including the insect species in question) in medical treatment a criminal sanction. These legal solutions were repeated by the jurists of the Byzantine period.

Keywords: Lytta vesicatoria, Buprestis splendens, Thaumetopoea pityocampa, history of medicine, history of pharmacy.

© Farm Pol, 2024, 80(10): 681–685