Mateusz Dąsal, Aleksander Smakosz, Wiktoria Kurzyna, Michał Rudko
Leki z "rogu jednorożca" w kulturze medycznej i farmaceutycznej Europy
2021-03-26
We współczesnej farmacji surowce pochodzenia zwierzęcego są rzadkością. Jednak w XIX w. rogi, kły, szkielety czy różne wydzieliny zwierząt były szeroko stosowane w medycynie przez lekarzy i farmaceutów. Jednym z nich był rzekomy „róg jednorożca” nazywany alicornem. Z perspektywy medycyny opartej na faktach, odkrycie takiego alicornu w starych farmakopeach i aptekach jest raczej zaskakujące. Niemniej jednak jednorożce przez długi czas uważano za prawdziwe. Przepisy na leki zawierające ten składnik można znaleźć m.in. w Farmakopei Krakowskiej (łac. Farmakopea Cracoviensis) Jana Woyny z 1683 r. Uważano, że ma on działanie wzmagające pocenie, przeciwgorączkowe, afrodyzyjne, przeciwpadaczkowe, wzmacniające serce i umysł. Niezwykłe właściwości lecznicze rogu, zwłaszcza zdolność wykrywania trucizn, wpłynęły na jego cenę do tego stopnia, że u szczytu sławy osiągnął ceny równoważne kilku wioskom lub dworowi. Zdolność wykrywania trucizn była bardzo przydatna dla królów i innych ludzi władzy, którzy często byli celem trucicieli. Nazwę „róg jednorożca” nadano dwudziestu różnym surowcom, przeważnie pochodzenia zwierzęcego, które aptekarze podzielili na dwie grupy – prawdziwy alicorn (unicornum verum) i jego odpowiedniki (unicornum falsum). Wśród tych dwudziestu surowców znaleziono kieł narwala (unicornum marinum), skamieniały kieł mamuta lub róg nosorożca (rhinocerotis cornus). Co ważne, róg nosorożca nadal jest stosowany w tradycyjnej medycynie chińskiej w leczeniu ciężkich przypadków COVID-19. W praktyce farmaceutycznej alicorn był najczęściej stosowany w preparatach farmaceutycznych, takich jak proszki, mikstury, powidełka i morselki. Istnienie mitycznego rogu i jego właściwości lecznicze zostały ostatecznie wyparte w XIX w. Celem niniejszego artykułu jest podsumowanie historii naturalnej cornu unicorni, zwłaszcza w medycynie europejskiej, oraz analiza formuł opartych na alicornach.
Słowa kluczowe: róg jednorożca, historia farmacji, kultura medyczna.
© Farm Pol, 2021, 77 (2): 84–94
"Unicorn horn" drugs in the medical and pharmaceutical culture of Europe
In modern pharmaceutical science, raw materials of animal origin are a rarity. However, in the 19th century, horns, tusks, skeletons, or various secretions of animals were widely used in medicine by physicians and pharmacists. One of them was the supposed “unicorn horn,” shortly called alicorn. From the perspective of an Evidence-Based-Medicine, finding such as an alicorn in old pharmacopeias and dispensatories is rather surprising. Nevertheless, for a long time unicorns were considered to be real.
A big part in spreading this belief was the Bible, which formerly even scientists had to recognize as an indisputable source of knowledge. Recipes for medication containing alicorn can be found in the Pharmacopoeia Cracoviensis (Kraków Pharmacopoeia) by Jan Woyna from 1683. The alicorn was believed to have alexipharmic, perspiration-promoting, antipyretic, aphrodisiacal, antiulcer, antiepileptic, heart-strengthening, and cephalic (counteracting mental disorders) properties. The extraordinary medical properties of the alicorn, especially the ability to detect poisons, have affected its price, to the point that at the peak of its fame it reached prices equivalent of a few villages or a manor. The ability to detect poisons was quite useful for kings and other people in power, who were often targets of poisoners.
Obtaining an alicorn on a royal court was prestigious and fashionable. The name of the “unicorn horn” was given to twenty different raw materials, usually of animal origin, classified into two groups by apothecaries – the real alicorn (unicornum verum) and its equivalents (unicornum falsum). Among those twenty raw materials, a narwhal tusk (unicornu marinum), a fossilized mammoth tusk (unicornu fossile) or a rhino horn (rhinocerotis cornus) were found. What is crucial, the rhino horn is still employed in Traditional Chinese Medicine in the treatment of severe cases of COVID-19. In pharmaceutical practise, the alicorn was mostly used in pharmaceutical preparations such as powders, potions, electuaries, and morsels. The existence of the mythical horn and its medical properties was finally disclaimed in the 19th century. The aim of this paper is to summarise the natural history of cornu unicorni, especially in European medicine, and analyzing the alicorn-based formulae.
Keywords: unicorn horn, history of pharmacy, medical culture.
© Farm Pol, 2021, 77 (2): 84–94