Krzysztof Jagusiak, Konrad Tadajczyk, Maciej Kokoszko

Mandragora (Mandragora officinalis L.) w medycynie grecko-rzymskiego antyku i wczesnego Bizancjum
2023-10-26

Mandragora lekarska (Mandragora officinarum L.), należąca do rodzaju mandragora i rodziny psiankowatych, jest rośliną rodzimą dla strefy śródziemnomorskiej. Według współczesnej nauki, ze względu na obecność alkaloidów, takich jak atropina, skopolamina, belladonina i hioscyjamina w jej korzeniu i liściach, klasyfikowana jest jako roślina trująca.

Była ona lekarstwem stosowanym zarówno przez medycynę Hipokratejską/Galenową, jak i ludową i, według greckich i łacińskich źródeł pisanych z okresu starożytności i wczesnego średniowiecza, była dość popularna. Większość informacji na temat jej stosowania przekazana została przez autorów pism medycznych, którzy od czasów Hipokratesa przez Galena, aż do późnoantycznych/wczesnobizantyńskich traktatów Aecjusza z Amidy i Pawła z Eginy, opisywali jej właściwości i użycie w leczeniu konkretnych chorób. Świadectwa pozostawione przez lekarzy mogą być uzupełnione przez dane przekazane przez starożytnych autorów niemedycznych (np. Teofrasta, Celsusa, Pliniusza Starszego), których zainteresowania również dotyczyły sztuki leczniczej i historii naturalnej.

Analiza źródeł pisanych pokazuje, że społeczeństwo Śródziemnomorza było, w sensie ogólnym, świadome silnych właściwości mandragory i jej groźnego wpływu na organizm człowieka. Roślina była często opisywana jako trująca. Jednocześnie była (jej liście, korzenie, sok, skórka, owoce) obecna w medycznych (albo związanych z medycyną) traktatach jako lek. Była zalecana w różnych terapiach na liczne problemy zdrowotne. Znajdowały się wśród nich te o charakterze oftalmologicznym, ginekologicznym, dermatologicznym, psychiatrycznym itp. Z drugiej strony, krótkie passusy z Pliniusza i Galena informują, w mniej lub bardziej bezpośredni sposób, o możliwości nadużycia mandragory w leczeniu, co mogło być szkodliwe dla zdrowia.

Opisy poświęcone mandragorze różnią się. Część z nich jest szczegółowa, dając dość precyzyjne informacje o ilości lekarstwa albo przetwarzaniu rośliny. Jednakże wiele z nich jest bardzo ogólnych i często nie zawiera żadnych dodatkowych informacji poza samym faktem zastosowana rośliny.

Słowa kluczowe: mandragora, medycyna starożytna, medycyna bizantyńska.

© Farm Pol, 2023, 79(6): 329–334

Mandrake in ancient Graeco-Roman and early Byzantine medicine

Belonging to Mandragora genus and to the Solanaceae family, mandrake (Mandragora officinarum L.) is a plant native to the Mediterranean area. According to modern science, due to the presence of alkaloids such as atropine, scopolamine, belladonnine and hyoscyamine in its root and leaves, it is classified as a poisonous plant.

It was a remedy used in both Hippocratic/Galenic and domestic medicine and, according to the Greek and Latin written sources from ancient and early mediaeval times it was quite popular. Most information about its applications was provided by the authors of medical writings, who, from the time of Hippocrates through Galen to the late ancient/early Byzantine treatises of Aetius of Amida and Paul of Aegina, described the properties and uses of mandrake in the treatment of specific diseases. Testimonies left by the physicians can be supplemented by the data provided by ancient non-medical authors (e.g. Theophrastus, Celsus, and Pliny the Elder) whose interests also concerned in the art of healing and natural history.

The analysis of the written material shows that the population of Mediterranean area was – in general – aware of strong properties of mandrake and its dangerous influence on the human body. The plant was often described as poisonous. In the same time it (namely its leaves, roots, juice, peel, fruits) was present in the medical (or connected with medicine) treatises as a drug. It was recommended in various treatments of many health problems of different kinds. Among them were ophthalmological, gynaecological, dermatological, psychiatric, etc. On the other hand, short testimonies from Pliny’s and Galen’s works inform in more or less direct way, about the possibility of overuse of mandrake in medical therapies, what can be harmful for health.

The character of the fragments about mandrake varies. Part of descriptions is detailed, giving quite precise information about a quantity of a drug, or processing the plant. However many of them are very general, often giving no additional information except the fact of the use of the plant.

Keywords: mandrake, ancient medicine, byzantine medicine.

© Farm Pol, 2023, 79(6): 329–334