Anita Majchrowska, Michał Wiechetek, Joanna Pawlikowska, Mariola Drozd, Jakub Pawlikowski

Postawy społeczne wobec prawa farmaceuty do sprzeciwu sumienia – badania na populacji polskiej
2024-02-29

Wprowadzenie. Prawo do sprzeciwu sumienia w zawodzie farmaceuty, podobnie jak w przypadku innych zawodów medycznych, od wielu lat jest przedmiotem ożywionej dyskusji etycznej i prawnej w Polsce i zagranicą. Wiąże się to z wprowadzeniem do obrotu aptecznego produktów i wyrobów, których cel stosowania lub mechanizm działania są niezgodne z wierzeniami religijnymi lub przekonaniami moralnymi części farmaceutów. Farmaceuci praktykujący w Polsce nie mają w przepisach regulujących wykonywanie ich zawodu tzw. klauzuli sumienia, ale pojawiają się postulaty, aby takie rozwiązanie prawne wprowadzić wzorem zawodów lekarza i pielęgniarki.

Cel badań. Celem badania była analiza postaw polskiego społeczeństwa wobec możliwości wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów. Testowano hipotezy, że postawy społeczne mogą być zróżnicowane w zależności od okoliczności oraz modyfikowane przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu zawodu farmaceuty, skłonność do korzystania z porad farmaceutów, wiek, płeć, wykształcenie, warunki materialne, stan zdrowia i miejsce zamieszkania.

Materiał i metody. Badania przeprowadzono na grupie 600 osób powyżej 18. roku życia, reprezentatywnej dla struktury populacji Polski. W badaniach wykorzystano technikę mix mode opartą na wywiadach osobistych i telefonicznych, tj. 84% CAPI (Computer Assisted Personal Interview) oraz 16% CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Respondentom zadawano pytanie, czy w ich przekonaniu farmaceuta kierując się własnym sumieniem może odmówić pacjentowi sprzedaży wybranych produktów i wyrobów, w tym hormonalnych środków antykoncepcyjnych, pigułek postkoitalnych („dzień po”) oraz wkładek wewnątrzmacicznych.

Wyniki. Zdecydowana większość (78–86% – w zależności od analizowanego przypadku) respondentów uważa, że farmaceuta nie ma prawa do odmowy sprzedaży produktu lub wyrobu dostępnego w obrocie aptecznym. Niewielka część respondentów wskazała, że farmaceuta ma prawo odmówić sprzedaży środków antykoncepcyjnych (2,7%, n = 16), wkładki wewnątrzmacicznej (8,7%, n = 52), tabletki postkoitalnej (10,5%, n = 63). Zaobserwowano istotne statystycznie różnice pomiędzy poziomem akceptacji dla sprzeciwu sumienia farmaceuty: najniższy odnotowano w przypadku odmowy wydania hormonalnych środków antykoncepcyjnych (Me = 0,14), a wyższy dla wkładek wewnątrzmacicznych (Me = 0,21) i tabletek postkoitalnych (Me = 0,25) (p = 0,01). Akceptacja dla wyrażania sprzeciwu sumienia przez farmaceutów koreluje istotnie statystycznie ujemnie z wiekiem respondentów, warunkami materialnymi, poziomem postrzegania prestiżu zawodu farmaceuty, a dodatnio ze skłonnością konsultowania leków OTC z pracownikami aptek. Nie zaobserwowano związku z wykształceniem, stanem zdrowia i miejscem zamieszkania oraz różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami.

Wnioski: Poziom społecznej akceptacji dla wprowadzania klauzuli sumienia do ustaw regulujących wykonywanie zawodu farmaceuty wydaje się niski. Jest jednak zróżnicowany w zależności od rodzaju produktu farmaceutycznego lub wyrobu medycznego, co może wynikać z przekonania o odmiennym mechanizmie działania, który w większym lub mniejszym stopniu może budzić moralny sprzeciw. Poziom społecznej akceptacji dla prawa do sprzeciwu sumienia farmaceuty jest również zależny od społecznej percepcji roli farmaceuty, a także jest modyfikowany przez zmienne psychologiczne i socjodemograficzne, takie jak postrzeganie prestiżu farmaceuty, skłonność do konsultowania z farmaceutą zakupu leków, a także wiek i warunki materialne.

Słowa kluczowe: farmaceuci, sprzeciw sumienia, tabletki postkoitalne, antykoncepcja hormonalna, wkładki wewnątrzmaciczne.

© Farm Pol, 2023, 79(12): 723–733

Social attitudes towards the pharmacist’s right to conscientious objection – research on the Polish population

Introduction. The right to conscientious objection in the pharmacist profession, as in the case of other medical professions, has been the subject of a lively ethical and legal discussion in Poland and abroad for numerous years. This is related to the introduction of products and devices whose intended use or mechanism of action conflict with religious beliefs or moral convictions of some pharmacists into the pharmacy trade. Pharmacists practicing in Poland do not have a legally established conscience clause regulating their professional activity; however, there are attempts to introduce such a legal solution similar to that of doctors and nurses.

Aim. The aim of our study was to analyze Polish society’s attitude towards the conscientious objection of pharmacists. We tested the hypotheses that social attitudes are situation-specific and may be influenced by psychological and sociodemographic variables, such as perception of the prestige of the pharmacist profession, tendency to seek advice from pharmacists, age, gender, education, financial condition, health status and place of residence.

Material and methods. The research was conducted on a group of 600 people over 18 years of age. The sample was representative of the Polish population. A mix mode technique was used based on personal and telephone interviews, i.e., 84% CAPI (Computer Assisted Personal Interview) and 16% CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Respondents were asked whether a pharmacist, guided by his or her own conscience, could refuse to sell selected products or devices such as hormonal contraceptives, morning-after pills and intrauterine devices.

Results. The majority of respondents (78–86% – depending on the case) believed that a pharmacist has no right to refuse to sell a product or device available in the pharmacy. A small number of respondents indicated that the pharmacist has the right to refuse to sell contraceptives (2.7%, n = 16), intrauterine devices (8.7%, n = 52), and post-coital pills (10.5%, n = 63). Statistically significant differences were observed between the level of acceptance of the pharmacist’s conscientious objection in different cases: refusal to dispense hormonal contraceptives (Me = 0.14), intrauterine devices (Me = 0.21) and post-coital pills (Me = 0.25) (p = 0.01). The acceptance of conscientious objection by pharmacists correlates statistically significantly negatively with the respondents’ age, financial condition, level of perceived prestige of the pharmacist profession, and positively with the tendency to consult OTC medicines with pharmacists. There was no relationship between education, health status and place of residence, and no differences between women and men.

Conclusions. The level of social acceptance for introducing a conscience clause into laws regulating the practice of the pharmacist profession seems to be low. However, it varies depending on the type of pharmaceutical product or medical device, which may result from the perception of a different mechanism of action, which, to a greater or lesser extent, may be morally objectionable. The level of social acceptance of the pharmacist’s right to conscientious objection is also dependent on the social perception of the pharmacist’s role and is also modified by psychological and sociodemographic variables such as perception of the pharmacist’s prestige, tendency to consult a pharmacist when purchasing medications, as well as the respondents’ age and their financial condition.

Keywords: pharmacists, conscientious objection, postcoital pills, hormonal contraception, intrauterine devices.

© Farm Pol, 2023, 79(12): 723–733