Krzysztof Andrzej Koniewicz, Monika Urbanik
Z manuału Ignacego Łukasiewicza
2022-05-30
W tym roku obchodzona jest 200. rocznica urodzin Ignacego Łukasiewicza (1822–1882), farmaceuty, rewolucjonisty i działacza niepodległościowego, założyciela pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej, pioniera przemysłu naftowego w Europie i wynalazcy lampy naftowej, którą po raz pierwszy użyto w 1853 r. Zanim świat usłyszał o jego wynalazku i zanim bez reszty poświęcił się pracy w przemyśle naftowym, Ignacy Łukasiewicz przez wiele lat pracował w aptece. Wśród znajdujących się w Muzeum Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego cennych pamiątek, związanych z Ignacym Łukasiewiczem, znajduje się rękopiśmienny manuał aptekarski. Analiza manuału, którego, w dużej części, autorem był Ignacy Łukasiewicz, daje niezwykle ciekawy obraz terapii, jaka była stosowana w 2. poł. XIX w. Różnorodność zamieszczonych w nim przepisów pokazuje, jak uniwersalną funkcję spełniały ówczesne apteki. W manuale dominują przepisy na preparaty lecznicze w postaci m.in. nalewek, balsamów, maści, syropów, eliksirów, a także dawnych postaci leków, jakimi były m.in. rotulae, morsuli i elektuaria. Zapisano przepisy na różnego rodzaju specyfiki stosowane w chorobach wenerycznych, epidemicznych, przepisy na leki tajemne, cudowne, których zwykle nie zamieszczano w urzędowych lekospisach, a które cieszyły się popularnością wśród pacjentów. Obszerną grupę przepisów zamieszczonych w manuale stanowią różnego rodzaju preparaty należącego do działu, umownie zwanego, „Pars technica”. Przykładem są przepisy na atramenty, czernidła i pasty do butów, kit do porcelany, lak do uszczelniania, farby w różnych kolorach, lakiery do parkietów, pokost i kolorowe ognie bengalskie. Ciekawostką manuału jest obszerny rozdział zawierający przepisy dotyczące sporządzania likierów i wódek, a także przepisy na przetwory spożywcze. Opisywany manuał aptekarski zawiera również przepisy kosmetyczne na farby do włosów, pomady, wody kolońskie, perfumy. Cały rozdział poświęcony jest sposobom leczenia zatruć spowodowanych m.in. arszenikiem, miedzią, ołowiem, barytem, sporyszem czy grzybami, a także metodom postępowania przy ugryzieniu przez jadowite zwierzęta.
Słowa kluczowe: historia farmacji, Ignacy Łukasiewicz, manuały aptekarskie.
© Farm Pol, 2022, 78(3): 131–140
From the Manual of Ignacy Łukasiewicz
This year, we celebrate the 200th birthday of Ignacy Łukasiewicz (1822-1882), a pharmacist, revolutionary and independence activist, the founder of the world’s first oil field, a pioneer of the petroleum industry in Europe, the inventor of the kerosene lamp introduced in 1853. Before his invention became known to the public and before he entirely devoted his occupational activity to the petroleum industry, Ignacy Łukasiewicz had been a long-time employee at a pharmacy. The collection of valuable memorabilia relating to Ignacy Łukasiewicz and held at the Jagiellonian University’s Museum of Pharmacy contains a manuscript of apothecary manual. An analysis of the manual, authored to a considerable extent by Ignacy Łukasiewicz, leads to a highly interesting picture of therapy administered in the second half of the 19th century. The diversified nature of formulae contained in the manuscript indicates the versatile role played by the then pharmacies. The predominant forms of medicinal drugs recorded in the manual include tinctures, balsams, ointments, syrups, elixirs while rotulae, morsuli and electuaria represent ancient medication forms. The records include formulae for a variety of pharmaceutical preparations administered to cure sexually transmitted diseases, epidemics, formulae for mysterious drugs and miraculous medicines usually omitted in official pharmacopoeias but popular among patients. A large group of formulae contained in the manual is formed by various types of preparations that are conventionally classified in the Pars technica category. Examples include formulae for inks, blacks and shoe polishes, putty for porcelain repair, sealing wax, paints in a variety of colours, parquet lacquers, varnishes and colourful Bengal lights. The manual also contains a curiosity: a large chapter containing recipes for various types of liqueurs and vodkas as well as recipes for preserved food. The apothecary manual also contains cosmetic formulations – for such products as hair dyes, pomades, eau de Cologne, perfumes. A separate chapter is dedicated to methods used to treat poisoning e.g. by arsenic trioxide, copper, lead, baryte, ergot fungi or mushrooms as well as recommended conduct after being bitten by venomous animals.
Keywords: history of pharmacy, Ignacy Łukasiewicz, apothecary manuals.
© Farm Pol, 2022, 78(3): 131–140